नाटक ‘देउराली डाँडी’ : महिलाले धानेको एउटा गाउँको कथा

खेत बाँझै छन् । उजाड गाउँमा पानीको मुहान सुक्दै जान्छ । परदेसिएकाहरू वर्षौंसम्म नफर्केपछि कुरिबसेकाहरूको अवस्था महिला पात्रमा देखिन्छ ।

काठमाडौँ — गाउँ आफ्नै रफ्तारमा चलिरहेको छ । उकाली, ओराली र देउरालीहरूमा सुखदुःखले गाउँलाई चलाउने जिम्मेवारी महिलाले बहन गरिरहेका छन् । पुरुषजति परदेश छन् । कोही श्रीमान्लाई पर्खिरहेका छन्, कोही छोरालाई । कथा, व्यथा उस्तै लाग्ने यो सबै नेपालीको साझा समस्या जस्तो ठ्याक्कै देखिए पनि प्रस्तुत परिवेश भने नाटक ‘देउराली डाँडी’को हो ।

रंगकर्मी सहलेशको लेखन तथा अमेरिकी रंगकर्मी रोज स्वाइट्जको निर्देशन रहेको नाटकमा गरिबीले थिचिएको एउटा गाउँको परिवेशमा महामारीले भित्र्याएको पीडादायी अवस्था देख्न सकिन्छ । जहाँ पुरुषविहीन गाउँमा महिला नै हरेक कार्यको अग्रपंक्तिमा उभिएका छन् । महामारीले निर्जन र शून्य बनाएको गाउँमा पुनः त्यही महामारी दोहोरिएपछि त्यसबाट उम्किन तिनै महिलाले देखाएको साहस र भोलिका लागि उनीहरुले राखेको आशा नाटकमा देख्न सकिन्छ । उनीहरूले गरेको संघर्षसँगै अन्तिम चरणमा महिलाले घाटु नाचको कथा, देवीहरूको शक्तिमा गाउँको पुरानो जीवनशैली र अस्तित्वलाई रक्षा गरेको मूल सार नै नाटकको कथा हो ।

महामारीलाई नाटकले सांस्कृतिक पाटोलाई जोड्दै निकै विम्बात्मक रूपमा बुझाउने प्रयास गरेको छ । जसमा बालुवा मुख्य विम्बका रूपमा प्रयुक्त गरिएको छ । गाउँको महामारीका कारण सारा पुरुषहरू परदेश गएका हुन्छन् । त्यही महामारी पुनः फर्किएर महिलाहरूमा देखा पर्छ । माइली हुँदै क्रमशः गाउँका अन्य महिलाहरु खोक्दा मुखबाट बालुवा निस्कन्छ । अन्त्यमा महिलाहरुको शरीर, लुगा जताजतै बालुवा नै बालुवा यत्रतत्र छरिन्छ । अनि सुरु हुन्छ, गाउँमा महिलाहरूको संघर्ष र साहसको कथा । जसले रोजगारीका निम्ति विदेसिन बाध्य हजारौँ नेपाली र शून्य बन्दै गएको गाउँबस्तीलाई प्रतिकात्मक रूपमा प्रस्तुत गरेको छ ।

त्यसैमा देखिएको घाटु नाचको दृश्य, राजा पश्रामु, रानी यम्बावतीको कथा प्रसंगले ‘देउराली डाँडी गाउँ’ले गुरुङ समुदायसँगै सिंगो मुलुकको अवस्थालाई इंगित गर्दछ । युद्धमा राजाको मृत्यु हुनु र रानी सती गएको प्रसंगलाई समेत नाटकले उठान गरेको छ । गुरुङ समुदायमा प्रचलित घाटु नाच, पश्रामु र यम्बावतीको मिथकलाई जोडेर समकालीन समयलाई सान्दर्भिक रूपमा सशक्त विम्बमा उतार्नु नै नाटकको सबल पक्ष मान्न सकिन्छ । जहाँ घाटु नाचको प्रचलित कथाअनुसार राजा मरेपछि काखे छोरालाई च्यापेर सती जान बाध्य भएकी रानीको पीडालाई भन्दा पनि महामारीले ग्रस्त गाउँको पीडालाई नाटकले मूल विषयमा रूपमा केन्द्रित गरेको छ ।